Rèn kĩ năng đọc hiểu tác phẩm văn học ngoài chương trình cho học sinh chuyên văn-bài 25

Tài liệu Văn

CHUYÊN ĐỀ

RÈN KĨ NĂNG ĐỌC HIỂU TÁC PHẨM NGOÀI CHƯƠNG TRÌNH CHO HỌC SINH CHUYÊN VĂN

 

 

PHẦN MỞ ĐẦU

Nền giáo dục Việt Nam đang có một sự chuyển mình sâu sắc khi chương trình giáo dục tiếp cận nội dung đang dần được thay thế bằng chương trình giáo dục tiếp cận năng lực người học. Để đảm bảo được điều đó, người giáo viên cần thực hiện thành công việc chuyển từ phương pháp dạy học cũ theo lối “truyền thụ một chiều” sang cách dạy rèn kĩ năng, phát huy được năng lực của học sinh. Với dạy học văn trong nhà trường phổ thông, một trong những kĩ năng vô cùng quan trọng học sinh cần nắm được chính là kĩ năng đọc hiểu tác phẩm văn học. Bài viết này nhằm đưa ra một số kinh nghiệm mà chúng tôi có được trong quá trình giảng dạy tác phẩm văn học cho học sinh giỏi, từ đó giúp các bạn đồng nghiệp có thêm tư liệu trong quá trình rèn cho học sinh kĩ năng tìm hiểu tác phẩm văn học ngoài nhà trường

  1. Lý do chọn đề tài

1.1. Rèn kĩ năng đọc hiểu tác phẩm văn học giúp phát huy được tính chủ động, sáng tạo của học sinh nói chung và học sinh chuyên văn nói riêng trong tiếp nhận văn học

Thế kỷ XX đã trôi qua, cả nhân loại đã bước vào kỷ nguyên mới, kỷ nguyên của nền kinh tế tri thức, của sự bùng nổ thông tin và sự phát triển như vũ bão của khoa học kỹ thuật. Thế kỷ XXI là thế kỷ của những con người năng động, tự chủ, luôn luôn tìm tòi, khám phá và sẵn sàng hội nhập. Trước tình hình đó, để đào tạo ra những con người phù hợp với xu thế chung của thời đại, nền giáo dục thế giới nói chung và nền giáo dục Việt Nam nói riêng cần phải liên tục đổi mới, hiện đại hóa nội dung và phương pháp dạy học. Mục đích cuối cùng của giáo dục chính là để từng cá nhân tự ý thức được cuộc cách mạng học tập trong bản thân mỗi con người. Đồng chí Phạm Văn Đồng lúc sinh thời đã từng đề cập nhiều lần đến vấn đề phát huy trí thông minh, sáng tạo của học sinh. Hầu như nhà sư phạm nào cũng khắc cốt ghi tâm câu nói của người “chúng ta phải nhắc đi nhắc lại hàng trăm lần ý muốn lớn của chúng ta trong giáo dục là đào tạo học sinh thành những con người thông minh sáng tạo”. Có thể nói phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh trong học tập là nhiệm vụ có tính chiến lược của nền giáo dục Việt Nam và muốn thực hiện được nhiệm vụ đó người giáo viên cần có những biện pháp để tích cực hóa hoạt động của người học.Một trong những biện pháp đó chính là rèn kĩ năng đọc hiểu tác phẩm văn học cho học sinh.

1.2. Sự cần thiết của việc rèn kĩ năng đọc hiểu tác phẩm văn học cho học sinh đặc biệt học sinh chuyên Văn còn bắt nguồn từ chính thực trạng dạy và học văn trong nhà trường hiện nay

Mặc dù trong những năm gần đây, việc đổi mới phương pháp nhằm tích cực hóa hoạt động của học sinh đang được quan tâm đặc biệt. Nhiều giáo viên đã có ý thức tìm tòi, áp dụng phương pháp dạy học mới, rèn những kĩ năng cần thiết để học sinh tự chiếm lĩnh tri thức. Thế nhưng, chúng ta không thể phủ nhận việc học văn vẫn là một một cửa ải khó khăn, nhiều khi nhàm chán với một bộ phận học sinh, ngay cả là học sinh giỏi văn. Có lẽ bởi lối dạy theo kiểu truyền thống “thầy đọc trò chép” vẫn tồn tại như là một vấn đề nhức nhối trong dạy học văn ở bậc phổ thông. Chính cách dạy này đã tạo tâm lý thụ động trong tiếp nhận kiến thức, kìm hãm sự sáng tạo và tính tích cực, chủ động của học sinh. Đối tượng độc nhất trong sự khám phá của người giáo viên chỉ là văn bản. Phản ứng và nhu cầu của người đọc – học sinh không được quan tâm đúng mức. “Khuynh hướng giảng văn chỉ nhấm nháp khai phá văn bản cho dù là khám phá một cách tài hoa vẫn là một khuynh hướng cũ kỹ về khoa học và ít hiệu quả về giáo dục”(Phan Trọng Luận). Dường như vấn đề người đọc – học sinh với những nhu cầu, tâm tư tình cảm và những đặc điểm tâm lý nhận thức riêng vẫn còn bị bỏ ngỏ. Vì vậy người học sinh luôn luôn chỉ đóng vai “người ngoài cuộc” trong quá trình tiếp nhận tác phẩm. Hoạt động dạy học đã bị phiến diện hóa, đơn phương hóa thành một quá trình giáo dục được thực hiện bởi giáo viên bằng công cụ là tác phẩm văn học. Điều đó lý giải tại sao hiện nay học sinh lãnh cảm, luôn luôn thụ động, trơ lỳ cảm xúc khi tiếp xúc với tác phẩm.

Không chỉ từ phía giáo viên, chúng ta cũng phải nhìn nhận một thực tế rằng: học sinh hiện nay nhiều em còn thiếu và yếu kĩ năng cần thiết trong tiếp nhận văn chương. Các em chưa ý thức được vai trò là chủ thể tiếp nhận của mình khi đến với bất kì một tác phẩm văn học nào. Các em luôn luôn trông chờ vào sự hướng dẫn, thuyết giảng từ phía thầy cô và hoàn toàn bằng lòng với những kiến thức được cung cấp. Chính điều đó cũng là một nguyên nhân dẫn đến tình trạng dạy và học văn trong nhà trường phổ thông trở nên nhàm chán với các em.

Rèn kĩ năng đọc hiểu tác phẩm văn chương chính là một trong những cách rất quan trọng để khắc phục lối truyền thụ một chiều, hình thànhvà rèn luyện nếp tư duy sáng tạo cho học sinh từ đó biến quá trình học tập thành quá trình tự học của mỗi cá nhân.

1.3. Rèn kĩ năng đọc hiểu tác phẩm văn học ngoài chương trình cho học sinh chuyên văn giúp các em có được cái nhìn toàn diện và sâu sắc hơn về nền văn học Việt Nam.

Không thể phủ nhận học sinh chuyên văn sẽ là những học sinh có sự vượt trội về năng lực cảm thụ và thưởng thức văn chương. Các em cũng luôn có ý thức muốn được tìm tòi, khám phá và phát hiện những chân trời mới của văn học. Trong khi đó, chương trình sách giáo khoa chỉ giới hạn một số tác phẩm cụ thể qua từng giai đoạn văn học. Chính vì vậy, người giáo viên không nên co mình trong những tác phẩm vốn có của chương trình phổ thông mà cần có những tiết học giới thiệu về một số tác phẩm hay, đặc sắc ngoài sách giáo khoa. Đó sẽ là mảnh đất màu mỡ để các em thỏa sức khám phá, đi tìm vẻ đẹp mới lạ trong văn chương. Các em sẽ thấy được cái hay, cái đẹp của những tác phẩm ấy, các em cũng sẽ thấy bộ mặt thật sự của nền văn học Việt khi hình thành được tư duy so sánh tác phẩm trong và ngoài sách giáo khoa. Do vậy, rèn kĩ năng đọc hiểu tác phẩm ngoài chương trình sẽ là một vấn đề thực sự đáng quan tâm với các thầy cô đặc biệt trong công tác bồi dưỡng học sinh giỏi.

Trên đây là những lí giải tại sao kĩ năng đọc hiểu tác phẩm đặc biệt tác phẩm ngoài chương trình lại thực sự quan trọng trong dạy và học văn ở nhà trường phổ thông. Trong bối cảnh công tác bồi dưỡng học sinh giỏi ở các trường THPT Chuyên còn nhiều khó khăn, tôi hi vọng bài viết này sẽ góp phần giúp các thầy cô có được những giờ dạy văn thực sự hiệu quả, tạo được hứng thú và say mê cho học sinh.

  1. Mục đích nghiên cứu

Trên cơ sở tìm hiểu và nghiên cứu những vấn đề cốt lõi của kĩ năng đọc hiểu tác phẩm văn học đặc biệt tác phẩm ngoài chương trình phổ thông, chúng tôi muốn đưa ra ý kiến khẳng định vai trò của kĩ năng này trong giảng dạy Ngữ văn, cách tổ chức, rèn luyện kĩ năng cho học sinh trung học phổ thông đặc biệt đối với công tác bồi dưỡng học sinh giỏi văn

Hi vọng chuyên đề này sẽ góp thêm một tiếng nói để khẳng định giá trị, đề cao vị trí của kĩ năng đọc hiểu tác phẩm văn học ngoài nhà trường trong hệ thống kĩ năng, phương pháp dạy và học Văn mới từ đó nâng cao chất lượng dạy, học Văn trong nhà trường phổ thông, khiến Ngữ văn trở thành một môn học thực sự có ý nghĩa với tất cả học sinh.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PHẦN NỘI DUNG

  1. Cơ sở lí luận của việc rèn luyện kĩ năng đọc hiểu tác phẩm văn học trong dạy và học Ngữ văn Trung học phổ thông
  2. Quan niệm đọc – hiểu văn bản trong dạy học Ngữ văn

Chúng ta hoàn toàn không xa lạ với những cụm từ: giờ giảng văn, giờ bình văn…. thế nhưng hiện nay, những cụm từ ấy đã được thay thế bằng khái niệm “đọc hiểu văn bản”. Sự thay thế đó không đơn giản chỉ là sự thay thế về mặt ngôn từ mà nó phản ánh những đổi mới trong chương trình Ngữ văn phổ thông: từ mục tiêu đến nội dung, phương pháp, hình thức kiểm tra đánh giá…

Giáo sư – Tiến sỹ Nguyễn Thanh Hùng đã từng khẳng định: “đọc hiểu là hoạt động truy tìm và giải mã ý nghĩa văn bản” đó là “một khái niệm khoa học chỉ mức độ cao nhất của hoạt động học, đọc hiểu cũng chỉ năng lực văn của người học”. Còn với Giáo sư Trần Đình Sử “đọc hiểu văn bản như một khâu đột phá trong dạy học và thi môn Ngữ văn, là yêu cầu bức thiết đối với việc đào tạo nguồn nhân lực mới cho đất nước tiến theo các nước tiên tiến”

Như vậy, đọc hiểu văn bản chính là hoạt động đọc, tự tìm tòi, tự khám phá những tầng ý nghĩa sâu xa ẩn giấu sau lớp vỏ ngôn từ của tác phẩm văn học. Trong nhà trường phổ thông, đọc hiểu văn bản có thành công hay không phụ thuộc vào khả năng hướng dẫn của người dạy và năng lực tiếp nhận văn chương của người học. Với học sinh giỏi thì những tác phẩm văn học trong nhà trường phổ thông sẽ là chưa đủ để các em phát huy năng lực văn học nổi trội và thỏa mãn nhu cầu khám phá vẻ đẹp văn chương của mình. Chính vì vậy, người giáo viên cần trở thành người đồng hành với các em trên con đường chinh phục những tác phẩm đặc sắc nằm ngoài chương trình phổ thông.

 

  1. Đọc hiểu tác phẩm là kĩ năng quan trọng hình thành từ quá trình tâm lý tiếp nhận của học sinh trong cảm thụ văn học

Quá trình tâm lý tiếp nhận của học sinh có thể khái quát qua hệ thống đặc điểm sau:

Tâm thế: là trạng thái tâm lý, nhận thức của học sinh khi bắt đầu tiếp xúc với tác phẩm văn học.

Sự chú ý là phản ứng tâm lý kế tiếp của quá trình cảm thụ văn học, gắn liền với những khoái cảm thẩm mỹ ban đầu trước hình thức nghệ thuật của tác phẩm.

Tri giác ngôn ngữ nghệ thuật là khâu tiếp theo trong quá trình cảm thụ văn học của học sinh. Nó chính là sự cảm nhận của bản thân chủ thể tiếp nhận với những thông tin nghệ thuật từ hệ thống tín hiệu ngôn ngữ hình tượng.

Tưởng tượng. tồn tại ở hai dạng: tưởng tượng tái hiện (tái tạo) và tưởng tượng sáng tạo. Tưởng tượng tái hiện là quá trình tâm lý tạo ra những hình ảnh mới đối với cá nhân người tưởng tượng dựa trên sự mô tả của người khác, của sách vở, tài liệu còn tưởng tượng sáng tạo là quá trình xây dựng những hình ảnh mới chưa có trong kinh nghiệm cá nhân cũng như trong hiện thực.

Liêntưởng: giúp hình tượng văn học từ chỗ ở bên ngoài đã đi vào đời sống tình cảm của người đọc, thức tỉnh trong tâm hồn người đọc những xúc cảm thẩm mỹ với cuộc sống và con người.

Phân tích, cắt nghĩa, so sánh, phán đoán, suy luận, khái quát, tổng hợp…. Đây là những thao tác tư duy cần thiết cho quá trình nhận thức những giá trị nội dung và nghệ thuật của tác phẩm. Đọc văn không đơn thuần chỉ là cảm mà còn phải hiểu, chính hiểu sẽ khiến cho cảm thêm sâu sắc và đúng đắn hơn.

Xúc cảm, xúc cảm thẩm mỹ: là những trạng thái cảm xúc xuất hiện khi con người tiếp xúc với thế giới nghệ thuật của tác phẩm.

Sự thanh lọc: là kết quả cần hướng tới của tiếp nhận văn học, giúp người đọc hình thành được những tình cảm tốt đẹp, nhận thức được những sai lầm của bản thân, có ý thức hoàn thiện nhân cách sau khi tiếp xúc với tác phẩm văn chương là lúc đó trong tâm hồn họ đã có sự thanh lọc.

Như vậy, chúng ta có thể nhận thấy tiếp nhận văn học là sự kết hợp rất nhiều những phản ứng tâm lý khác nhau của người đọc. Nếu giáo viên đưa tác phẩm đến với người học theo phương pháp truyền thống tức là đã bỏ qua đặc điểm tâm lý, phá vỡ quá trình tiếp nhận văn học nơi học sinh. Chính vì vậy, đọc hiểu tác phẩm chính là kĩ năng vô cùng cần thiết để học sinh thực sự là chủ thể trong tiếp nhận văn học.

  1. Kĩ năng đọc hiểu văn bản gắn liền với sự thay đổi của mục đích, cơ chế, vai trò của giáo viên

3.1. Mục đích của giờ học tác phẩm văn chương

Điều cốt lõi trong dạy học nói chung và dạy học tác phẩm văn chương nói riêng chính là biến động cơ bên ngoài thành động cơ bên trong, biến quá trình học tập thành hoạt động tự học. Do vậy, mục đích của giờ học tác phẩm văn chương cần có sự thay đổi. Học sinh không còn là “bình chứa kiến thức” để giáo viên “rót” cho thật đầy nữa. Giờ học tác phẩm văn chương phải giúp các em biết tự đọc, tự tiếp nhận các giá trị văn học, biết thể nghiệm các tư tưởng, tình cảm các em nhận thức được trong tác phẩm vào cuộc sống hằng ngày. Nếu có thể thực hiện được mục đích của giờ dạy văn theo lối hiện đại, chắc chắn chúng ta sẽ giúp các em trở thành những con người năng động, sáng tạo, tích cực tham gia vào mọi hoạt động trong xã hội.

Kĩ năng đọc hiểu tác phẩm văn học sẽ góp phần không nhỏ tạo ra sự thay đổi trong mục đích giờ dạy tác phẩm văn chương. Giờ dạy tác phẩm văn chương khi được tổ chức dưới các hình thức tích cực hóa hoạt động học tập sẽ trở thành nơi phát huy năng lực chủ thể học sinh.

3.2 Cơ chế dạy học tác phẩm văn chương

Cơ chế dạy học tác phẩm văn chương bao gồm ba thành tố mang tính quyết định: nhà văn – giáo viên – học sinh. Điều quan trọng nhất là giờ học tác phẩm văn chương có được vận hành theo cơ chế trên không và sự tác động giữa các yếu tố trong cơ chế có diễn ra theo đúng vị trí không.

Kĩ năng đọc hiểu tác phẩm văn học  sẽ xác lập lại một cơ chế dạy học văn mới. Trong mô hình dạy học văn mới, yếu tố chủ thể học sinh đã được xem xét trong trạng thái động, trong mối liên hệ, tương tác với hai yếu tố: giáo viên và nhà văn.

Cơ chế dạy học mới cũng chỉ ra vai trò to lớn của nhà văn trong tiếp nhận tác phẩm của học sinh. Nhà văn thông qua tác phẩm sẽ truyền đạt thông điệp của mình đến giáo viên để giáo viên làm nhiệm vụ dẫn dắt học sinh đi đúng hướng trong tiếp nhận văn học.

Trong cơ chế dạy học văn mới, giáo viên sẽ đóng vai trò là chủ thể định hướng cho học sinh, mối quan hệ giữa giáo viên và học sinh vừa là mối quan hệ ngang dựa vừa là mối quan hệ dọc.

3.3. Vai trò của giáo viên trong dạy học tác phẩm văn chương.

Trong cơ chế dạy học cũ, người giáo viên được coi là trung tâm của quá trình dạy học. Chính điều đó đã khiến người giáo viên chiếm vị trí độc tôn, duy nhất trong giờ học. Rèn kĩ năng đọc hiểu sẽ mang lại vị thế mới cho người thầy. Người giáo viên trong quan niệm dạy văn mới phải có mối liên hệ chặt chẽ với nhà văn và học sinh, phải thể hiện được vai trò dẫn dắt, định hướng của mình, không lấn át tiếng nói của nhà văn cũng không làm giảm đi vai trò chủ thể tiếp nhận của học sinh.

Trên đây là những sự thay đổi về mục đích, cơ chế, vai trò của người giáo viên mà kĩ năng đọc hiểu văn bản đã mang lại cho giờ học tác phẩm văn chương. Việc tổ chức các hoạt động trong giờ học và để học sinh trở thành chủ thể của các hoạt động đó chính là một cách giúp các em tiếp nhận tác phẩm tốt hơn.

  1. Đọc hiểu văn bản cần gắn với kiến thức lí luận về tác phẩm văn học

4.1. Tác phẩm văn học là một chỉnh thể thẩm mĩ

Khi coi tác phẩm văn học là một chỉnh thể thẩm mỹ, chúng ta đang xem xét tác phẩm ấy ở dạng thức cao nhất, ở cấp độ khái quát nhất chứ không còn là những tác phẩm cụ thể như một bài thơ, một truyện ngắn… Tính chỉnh thế được tạo nên bởi sự thống nhất biện chứng giữa phương diện hình thức và nội dung, làm cho tác phẩm trở thành một thực thể sinh động, toàn vẹn và có sức sống riêng.

Nội dung của tác phẩm bắt nguồn từ mối quan hệ giữa văn học và hiện thực. Nó vừa là cuộc sống được ý thức (sự phản ánh trung thành hiện thực cuộc sống vào tác phẩm) vừa là sự đánh giá – cảm xúc của người viết về cuộc sống đó. Như vậy, nội dung tác phẩm phải là sự thống nhất của khách quan và chủ quan, trong đó nhà văn vừa khái quát, tái hiện khách quan hiện thực đời sống lại vừa thể hiện những quan điểm, tư tưởng, cảm xúc của mình. Do đó, chúng ta hay nói đến hai cấp độ của nội dung tác phẩm: nội dung cụ thể và nội dung khái quát. Nội dung cụ thể là “sự thể hiện sinh động và khách quan một phạm vi hiện thực cụ thể của đời sống với diên biến các sự kiện, sự thể hiện các hình ảnh, hình tượng, sự hoạt động và mối liên hệ giữa các nhân vật, sự trình bày những suy nghĩ và cảm xúc của con người” ( Hà Minh Đức). Nội dung khái quát là “sự khái quát những gì đã trình bày trong nội dung cụ thể thành những vấn đề của đời sống và giải quyết những vấn đề ấy, đánh giá những vấn đề ấy theo một khuynh hướng tư tưởng nhất định”. Khi đề cập tới nội dung của bất kì một tác phẩm nào, chúng ta cũng cần nói đến cả hai khía cạnh nội dung trên.

Tuy nhiên, nếu như tác phẩm chỉ có sự tồn tại của nội dung thì tác phẩm ấy mãi mãi chỉ là một mớ hỗn độn nằm trong trí óc của nhà văn mà không thể đến với người đọc được. Bên cạnh nội dung, tác phẩm cần có hình thức. Hình thức tác phẩm chính là sự hợp thành của nhiều yếu tố: nghệ thuật sử dụng ngôn từ, các quy định của loại thể văn học, những biện pháp kết cấu, cách xây dựng nhân vật, hệ thống hình tượng….. Sự tồn tại của hình thức là nhằm mục đích biểu hiện cho nội dung, từ đó xây dựng tác phẩm thành chỉnh thể thống nhất. Sự hoàn thiện của hình thức trong tác phẩm được biểu hiện ở hai cấp độ: hình thức phải phù hợp với nội dung ( nội dung nào thì hình thức ấy), hình thức cũng có tính độc lập tương đối của nó (không hoàn toàn phụ thuộc vào nội dung và nhiều khi tác động, làm thay đổi nội dung).

Trong một tác phẩm văn học có giá trị, hình thức luôn thống nhất với nội dung. Nhà phê bình Nga Beelinxki đã từng khẳng định “trong tác phẩm nghệ thuật, tư tưởng và hình thức phải hòa hợp với nhau một cách hữu cơ như tâm hồn và thể xác, nếu hủy diệt hình thức thì cũng có nghĩa hủy diệt tư tưởng và ngược lại cũng vậy”. Hình thức chỉ có ý nghĩa khi nó phục vụ cho một nội dung nhất định còn nội dung dứt khoát phải nằm trong một hình thức nào đó, nếu không có hình thức nội dung sẽ không thể tồn tại. Nếu thiếu một trong hai yếu tố này thì nhà văn sẽ không bao giờ có được tác phẩm. Chỉ có những tác phẩm nghệ thuật mà nội dung và hình thức thống nhất với nhau thì mới là những tác phẩm nghệ thuật đích thực. Tuy nhiên, trong mối tương quan giữa nội dung và hình thức, nội dung bao giờ cũng chiếm vị trí chủ đạo. Thế nhưng không có nghĩa là thoạt đầu, nhà văn sáng tạo toàn bộ nội dung sau đó sáng tạo hình thức phù hợp. Nội dung được quyết định trong ý đồ của nhà văn, sau đó nội dung tác phẩm lớn lên, hoàn thiện dần và trở nên phong phú hơn cùng hình thức của nó.

Lịch sử văn học đã chứng minh câu nói của nhà văn Xô viết  Lêônốp “Tác phẩm nghệ thuật đích thực nhất là tác phẩm ngôn từ bao giờ cũng là một phát minh về hình thức và một khám phá về nội dung”. Sự thống nhất, phù hợp về nội dung và hình thức đã tạo nên một chỉnh thể nghệ thuật hoàn mỹ trong văn học. Nắm được đặc trưng này, khi rèn luyện kĩ năng đọc hiểu tác phẩm, giáo viên cần hướng dẫn các em khai phá tác phẩm trên cả hai phương diện: nội dung và hình thức. Đặc biệt, các em cũng cần chỉ ra được sợi dây liên hệ giữa nội dung và hình thức trong tác phẩm văn chương.

4.2. Thể loại của tác phẩm văn học

4.2.1. Khái niệm thể loại văn học

Tác phẩm văn học là sự thống nhất trọn vẹn của nhiều yếu tố: đề tài, chủ đề, cảm hứng, kết cấu, ngôn ngữ… Tuy nhiên, tất cả những yếu tố trên đều phải tuân theo quy định nhất định. Thể loại tác phẩm văn học là khái niệm để chỉ “quy luật loại hình của tác phẩm, trong đó ứng với một loại nội dung nhất định có một loại hình thức nhất định, tạo cho tác phẩm một hình thức tồn tại chỉnh thể” (Phương Lựu).

Sự xuất hiện của các thể loại văn học gắn liền với sự phát triển của văn học qua các giai đoạn. Các giáo trình lí luận văn học của nước ta chủ yếu dựa trên cơ sở lối chia ba của phương tây: tự sự, trữ tình, kịch  nhưng vẫn chọn trình bày bốn thế loại tiêu biểu: thơ trữ tình, kịch, tiểu thuyết và kí.

Những cách phân chia trên tuy có ưu nhược điểm khác nhau nhưng đều mang tính chất tương đối. Khi rèn kĩ năng đọc hiểu tác phẩm văn học, giáo viên cũng cần cung cấp kiến thức nền tảng về các thể loại cho học sinh nhất là học sinh giỏi văn bởi chỉ khi nắm vững được đặc trưng thể loại, các em mới lĩnh hội được sâu sắc giá trị tư tưởng và nghệ thuật của tác phẩm.

 

4.2.2. Một số kiến thức cơ bản về tác phẩm tự sự và trữ tình

Tự sự và trữ tình là hai loại hình văn học tiêu biểu với nhiều tác phẩm mang giá trị nội dung và nghệ thuật đăc sắc. Trong khuôn khổ chuyên đề này, người viết muốn giới thiệu những đặc điểm cơ bản của hai loại hình này để tạo nền tảng cho việc tiếp cận tác phẩm văn học. Giáo viên khi muốn rèn luyện kĩ năng đọc hiểu tác phẩm văn học dù trong hay ngoài nhà trường cần phải trang bị hệ thống kiến thức về thể loại rất quan trọng này cho học sinh

– Tác phẩm tự sự

Tác phẩm tự sự là những tác phẩm phản ánh hiện thực đời sống trong tính khách quan qua con người, hành vi, sự kiện, được kể lại bởi một người kể chuyện nào đó.

Tác phẩm tự sự cũng có khả năng phản ánh cuộc sống rộng lớn, bao quát, không bị hạn chế bởi không gian và thời gian. Trong tác phẩm tự sự, nhân vật tự sự luôn được khắc họa đầy đủ, soi chiếu trong nhiều mối quan hệ đa dạng và phong phú với môi trường xung quanh. Nhân vật cũng được khắc họa từ ngoại hình, đến nội tâm, từ quá khứ, hiện tại đến tương lai

Hệ thống chi tiết nghệ thuật của tác phẩm tự sự cũng phong phú và đa dạng hơn kịch và trữ tình. Chi tiết thường mang tính chất văn xuôi, có nhiều loại: chân dung, ngoại hình, tâm sinh lý, phong cảnh, phong tục…..

Tác phẩm tự sự còn có hình tượng người trần thuật: làm nhiệm vụ tường thuật, kể chuyện để phân tích, bình luận làm sáng tỏ mối quan hệ phức tạp giữa nhân vật và hoàn cảnh.

Cuối cùng, lời văn tác phẩm tự sự có cấu trúc và thành phần khác hẳn với kịch và trữ tình. Văn tự sự có thể là văn vần hoặc văn xuôi. Lời văn luôn hướng người đọc ra thế giới đối tượng, khác hẳn lời trữ tình và ngôn ngữ đối thoại của kịch hướng tới cảm xúc, suy nghĩ của nhân vật. Lời nói của nhân vật tự sự gắn liền với sự miêu tả. Lời nhân vật có thể được mô tả lại hoặc hóa thân trong lời trần thuật.

Sự phân loại tác phẩm tự sự dựa trên tiêu chí về nội dung và hình thức. Về nội dung có thể chia tác phẩm tự sự mang chủ đề lịch sử dân tộc, thế sự đời tư. Về hình thức có các thể loại cơ bản: anh hùng ca, trường ca, tiểu thuyết, truyện ngắn, ngụ ngôn…

– Tác phẩm trữ tình

Tác phẩm trữ tình là tác phẩm hiện thực được tái hiện qua những cảm xúc, tâm trạng, ý nghĩ của con người, được thể hiện trực tiếp qua những lời lẽ bộc bạch và thổ lộ.

Từ ca dao xưa đến những bài thơ đương đại, dấu hiệu để nhận biết tác phẩm trữ tình chính là sự thể hiện trực tiếp thế giới chủ quan của con người: cảm xúc, tâm trạng, suy nghĩ. Điều đó không có nghĩa là tác phẩm trữ tình không phản ánh hiện thực khách quan, chỉ có điều những sự kiện của cuộc sống được biểu hiện gián tiếp thông qua thế giới chủ quan của con người.

Nội dung của tác phẩm trữ tình gắn liền với hình tượng nhân vật trữ tình. Đó là hình tượng nhân vật trực tiếp thổ lộ cảm xúc, suy nghĩ, tâm trạng trong tác phẩm. Nhân vật trữ tình thường không có diện mạo, hành động, lời nói, quan hệ với môi trường bên ngoài như nhân vật kịch và tự sự. Nhân vật trữ tình thường được cụ thể hóa qua giọng điệu, suy nghĩ, cảm xúc… Đến với tác phẩm trữ tình, người đọc sẽ được thấy vẻ đẹp nội tâm, những góc khuất, những day dứt, trăn trở băn khoăn trong lòng người.

Ngôn ngữ thơ cũng giống như ngôn ngữ kịch và tự sự đều mang tính hình tượng, gợi cảm và hàm súc. Tuy nhiên, ngôn ngữ thơ cũng có đặc điểm riêng. Đó là thứ ngôn ngữ bão hòa cảm xúc. Mọi sự chọn lựa từ ngữ, biện pháp tu từ trong thơ đều nhằm mục đích làm nổi bật cảm xúc, thái độ đánh giá của chủ thể trữ tình. Ngôn ngữ thơ cũng phải giàu nhạc tính. Thế giới nội tâm của nhà thơ không chỉ biểu hiện bằng ý nghĩa của từ ngữ mà còn bằng âm thanh và nhịp điệu của từ ngữ ấy. Âm thanh và nhịp điệu sẽ thêm nét nghĩa cho từ ngữ, gợi ra những điều từ ngữ không thể nói hết.

Chính bởi những đặc điểm riêng biệt về ngôn ngữ thơ nên khi khi khám phá tác phẩm trữ tình, người đọc cần cảm và hiểu không chỉ ý nghĩa của lớp vỏ ngôn từ mà còn cả âm thanh, nhịp điệu trong tác phẩm, và đặc biệt luôn luôn tìm ra được con người thơ với những cảm xúc, trăn trở, suy tư ẩn giấu sau lớp vỏ ngôn từ ấy. Rèn kĩ năng đọc hiểu tác phẩm trữ tình chính là giúp học sinh tìm hiểu tác phẩm theo định hướng về thể loại như vậy.

  1. Kĩ năng đọc hiểu tác phẩm cụ thể
  2. Giúp học sinh khai thác phần tìm hiểu chung

1.1. Khai thác phần tiểu sử và sự nghiệp sáng tác của tác giả

Phần giới thiệu tiểu sử được coi là phần dẫn luận, mở đầu cho quá trình tìm hiểu tác phẩm, đóng vai trò định hướng cho quá trình cảm thụ tác phẩm của học sinh.

Khi khai thác tiểu sử tác giả, giáo viên hướng học sinh tìm hiểu những chi tiết về hoàn cảnh xuất thân, gia đình, sở thích của nhà văn. Khi khai thác về cuộc đời thì chú ý đến những bước ngoặt lớn có ý nghĩa quan trọng trong việc hình thành cá tính, bản lĩnh nhà văn, ảnh hưởng đến nội dung văn bản. Với một số tác giả, dấu ấn của quê hương, gia đình là khá đậm nét, ảnh hưởng trực tiếp đến các sáng tác. Vì vậy, đây cũng là điều học sinh cần quan tâm. Ví dụ, khi hướng dẫn học sinh tìm hiểu về tác phẩm của Tố Hữu, chúng ta thấy ảnh hưởng của quê hương qua giọng điệu tâm tình ngọt ngào đậm chất Huế trong thơ ông…

Tìm hiểu về tiểu sử tác giả, chúng ta cũng cần chú ý đến phong cách nghệ thuật của nhà văn bởi lẽ phong cách nghệ thuật chính là một trong những yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến nội dung và hình thức của tác phẩm văn học. Tác phẩm văn học bao giờ cũng là tấm gương phản chiếu những nét đặc trưng nhất của tâm hồn người nghệ sĩ. Nắm được phong cách nghệ thuật, chúng ta sẽ dễ dàng hơn trong tiếp cận tác phẩm.

Tìm hiểu về tiểu sử tác giả, chúng ta cũng cần chú ý đến mối quan hệ giữa tác giả và thời đại mà tác giả sống, sự ảnh hưởng của môi trường, của những quan điểm văn học đến tác giả… ví dụ: nếu hướng dẫn học sinh tìm hiểu về tác giả Nguyễn Minh Châu, một tác giả tiêu biểu ở mảng văn xuôi sau 1975, chúng ta không thể không kể đến sự ảnh hưởng của yếu tố thời đại, của quan điểm sáng tác… Chính điều đó là giúp Nguyễn Minh Châu làm nên một loạt những tác phẩm vô cùng đặc sắc: Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành, Phiên chợ Giát, Chiếc thuyền ngoài xa….

1.2. Khai thác những thông tin khái quát chung về văn bản

Khi tìm hiểu bất kì một tác phẩm nào, giáo viên cần hướng dẫn học sinh tìm hiểu về hoàn cảnh ra đời của văn bản đó. Hoàn cảnh sáng tác sẽ cho thấy sự ảnh hưởng trực tiếp của yếu tố môi trường, thời đại tới tác phẩm. Bởi lẽ “một trào lưu văn học xuất hiện bao giờ cũng trên cơ sở của một hoàn cảnh xã hội, văn hóa cụ thể và phản ánh những đòi hỏi nhất định của con người thời đại sinh ra nó”. Giáo viên sẽ là người hướng dẫn học sinh đi tìm những thông tin liên quan đến hoàn cảnh ra đời và đánh giá vai trò của những thông tin ấy trong việc hình thành giá trị nội dung, tư tưởng và nghệ thuật của tác phẩm. Nếu đến với bài thơ Bên kia sông Đuống, học sinh cần biết được những thông tin như: quê hương Hoàng Cầm nằm ngay bên bờ sông Đuống, năm 1948 khi nghe tin giặc Pháp đánh phá quê hương mình, ông rất xúc động, ngay đêm ấy đã viết nên tác phẩm. Biết về hoàn cảnh ra đời của bài thơ, ta sẽ thấy niềm tự hào, thương mến và xót xa vô bờ của nhà thơ khi những nét đẹp cổ truyền, những giá trị văn hóa, những giây phút bình yên của quê hương Kinh Bắc đã bị giặc tàn phá khủng khiếp….

Giáo viên cũng không thể bỏ qua đề tài, chủ đề, cảm hứng của tác phẩm. Đây chính là những vấn đề nội dung khái quát có tính định hướng cho học sinh khi khai phá bất kì tác phẩm nào. Các em cần chủ động đọc, cảm và tìm thấy những vấn đề này. Giáo viên bên cạnh việc để học sinh tự tiếp cận đề tài, chủ đề,cảm hứng chung của tác phẩm thì cần phải là người cung cấp kiến thức mang tính lí luận, để các em có thể tự tìm tòi, khám phá được những vấn đề trên

Tác phẩm văn học cũng gắn liền với những đặc trưng về thể loại. Chính vì vậy, người thầy cần cung cấp cho học sinh những kiến thức lí luận chung về thể loại, từ đó yêu cầu học sinh khi tìm hiểu về tác phẩm cần xác định được một số vấn đề: thể loại, đặc trưng của thể loại…. Nếu học sinh thực hiện được yêu cầu về thể loại của giáo viên khi tiếp cận tác phẩm, chắc chắn các em sẽ có cái nhìn sâu sắc và đúng đắn về những giá trị mà tác phẩm mang lại.

Trên đây là một số những thao tác cần thiết giúp học sinh đến gần hơn với tác phẩm thông qua tiểu sử tác giả, qua vấn đề khái quát nhất về tác phẩm đó. Rèn kĩ năng đọc hiểu tác phẩm, đặc biệt tác phẩm ngoài chương trình phổ thông, người thầy nhất thiết không thể bỏ qua việc hướng dẫn học sinh các thao tác cơ bản nhưng vô cùng quan trọng này.

  1. Giúp học sinh khai thác phần văn bản

Tác phẩm tự sự và trữ tình được phân chia thành rất nhiều những thể loại khác nhau. Tuy nhiên, trong khuôn khổ giới hạn của chuyên đề này, chúng tôi muốn gợi ý cách tìm hiểu hai thể loại rất phổ biến trong văn học: thơ và truyện ngắn.

 

2.1. Cách rèn học sinh đọc hiểu văn bản thơ

Khi tìm hiểu tác phẩm thơ, điều đầu tiên giáo viên cần làm là hướng dẫn học sinh đọc diễn cảm tác phẩm. Mục đích chính của đọc diễn cảm là tạo ra sự tiếp xúc trực tiếp giữa học sinh và tác phẩm văn học để từ đó các em hình thành được những cảm nhận đầu tiên về giá trị nội dung cũng như giá trị nghệ thuật của tác phẩm. Do đó, đọc diễn cảm không đơn thuần là việc “tập đọc” mà nó đã trở thành cầu nối giữa học sinh với tác phẩm, với những thông điệp nhà văn gửi gắm trong đó.

Sau đó, học sinh cần xác định những điển tích, điển cố, từ ngữgây khó khăn cho các em trong quá trình tiếp nhận tác phẩm. Các em có thể bàn bạc, trao đổi với nhau, tham khảo từ các nguồn tài liệu hoặc từ giáo viên để có sự cắt nghĩa, lí giải đúng đắn. Đây là thao tác quan trọng trong việc đọc hiểu tác phẩm bởi giá trị nội dung, tư tưởng của bất kì tác phẩm nào được tạo nên bởi lớp vỏ ngôn từ. Nếu người đọc không hiểu, không lí giải được các lớp nghĩa của ngôn ngữ thì sẽ không bao giờ đến được với tác phẩm.

Tiếp theo, các em sẽ chính là người tìm ra bố cục, kết cấu của văn bản. Thao tác này sẽ giúp các em tìm ra mạch vận động của hình tượng thơ, xác định được sợi dây liên hệ giữa nội dung và hình thức từ đó hiểu được dụng ý nghệ thuật mà nhà thơ muốn gửi gắm

Sau đó, giáo viên sẽ hướng dẫn học sinh đi vào phần đọc hiểu chi tiết. Đây sẽ là thao tác có ý nghĩa đặc biệt quan trọng để học sinh có thể đến với tác phẩm văn chương. Điều cốt yếu là người giáo viên cần để các em tự khai mở những lớp ý nghĩa ẩn giấu sâu xa sau lớp vỏ ngôn từ vì chỉ như thế, các em mới thực sự tìm thấy niềm hứng thú, đam mê với văn chương. Giáo viên cần hướng dẫn học sinh bám sát các yếu tố hình thức, từ cảm nhận về nét đặc sắc của hình thức mà tìm ra ý nghĩa về mặt nội dung. Các yếu tố hình thức nghệ thuật trong thơ cần chú ý tìm hiểu gồm:

+ Ngôn từ: là phương tiện biểu đạt của tác phẩm văn chương. Trong một bài thơ, một đoạn thơ, câu thơ thường có những từ ngữ đặc sắc, cô đọng biết bao nhiêu là ý tình của nhà thơ. Nhiệm vụ của người học là phải tìm ra, chỉ ra giá trị của những điểm sáng ngôn từ đó. Người học cần trả lời được những câu hỏi: cái hay của từ này là gì? Từ này được sử dụng để thể hiện điều gì?……Để tạo nên một tác phẩm văn học nói chung và tác phẩm thơ nói riêng, các nhà văn luôn luôn phải trải qua một quá trình chọn lọc ngôn từ khắt khe. Nhà văn đã thổi hồn vào từng câu chữ trong tác phẩm, để tác phẩm ấy thực sự có đời sống riêng trong lòng người đọc. Vì vậy, tìm ra giá trị tác phẩm, học sinh cần tìm ra cái hay trong cách dùng từ của nhà văn.

+ Hình ảnh: thường được gợi ra qua từ, cụm từ, câu thơ hoặc cả bài thơ. Hình ảnh thơ thường gắn với các phương thức tu từ được nhà thơ sử dụng. Vì thế, giáo viên cần trang bị kiến thức phông nền về các phương thức tu từ tiếng Việt cho học sinh: ẩn dụ, so sánh, nhân hóa, điệp ngữ, đảo ngữ… Khi đọc hiểu về tác phẩm, học sinh cần dựa vào từ ngữ, các biện pháp tu từ để tưởng tượng, tái hiện lại hình ảnh nằm sau câu chữ. Bởi chỉ khi dựng lại được hình ảnh thơ, người học mới khám phá được vẻ đẹp của lời thơ, cảm nhận cảm xúc và tấm lòng của người làm thơ.

+ Giọng điệu: Nhờ được tổ chức theo quy luật riêng mà ngôn ngữ thơ luôn có sự hô ứng nhịp nhàng. Khi xem xét hình thức của một tác phẩm thơ, chúng ta không chỉ đề cập đến nghĩa của từ mà còn phải chú trọng vỏ âm thanh, vần, điệu. Cảm xúc, thái độ, những điều nhà thơ muốn gửi gắm nhiều khi được thể hiện ngay trong giọng điệu của tác phẩm. Một tác phẩm mang tâm trạng buồn bã, cô đơn, lẻ loi không thể được tái hiện trong giọng điệu sôi nổi, khỏe khoắn, dồn dập và ngược lại, một tác phẩm thể hiện cảm xúc vui tươi, hào hứng, tràn đầy niềm tin, hi vọng không thể có giọng trầm, buồn, chậm rãi được. Vì vậy, giáo viên cần hướng dẫn các em tìm hiểu về giọng điệu để các em thấy được mối liên hệ giữa nội dung và hình thức trong tác phẩm thơ nói riêng và tác phẩm văn chương nói chung. Thông thường, giọng điệu thơ sẽ gồm yếu tố sau: điệp (điệp từ, điệp ngữ, điệp câu); cách ngắt nhịp, tiết tấu; cách gieo vần; cách phối thanh…

Đặc biệt, khi đọc hiểu thơ, cần phải xem xét, đánh giá từng chi tiết (từ ngữ, hình ảnh…) trong các mối quan hệ, trong chỉnh thể tác phẩm. Một hình ảnh thơ, một câu thơ muốn hiểu đúng và sâu cần đặt nó trong mối liên hệ trước, sau, trong toàn bài thơ, trong hoàn cảnh ra đời, trong đặc trưng về phong cách nghệ thuật của nhà văn…Học sinh, dưới sự hướng dẫn của giáo viên cần làm sáng tỏ được mối quan hệ không chỉ trong nội tại tác phẩm đó.

Thao tác cuối cùng trong kĩ năng đọc hiểu tác phẩm chính là việc giáo viên giúp học sinh tìm ra được con người nhà thơ ẩn giấu sau tác phẩm, những cảm xúc, suy tư, trăn trở, những giá trị nhân văn sâu sắc mà nhà thơ muốn hướng người đọc tới. Suy cho cùng, giá trị sâu sắc nhất của một tác phẩm vẫn nằm ở giá trị tư tưởng. Tác phẩm ấy không chỉ thể hiện được vẻ đẹp nhân cách và tâm hồn của thi sĩ, tác phẩm ấy phải hướng người đọc đến cái đích của chân – thiện – mỹ. Đó mới là mục đích cao cả của văn chương.

2.2. Cách rèn học sinh đọc hiểu văn bản truyện

Cũng giống như thơ, thao tác đầu tiên của đọc hiểu truyện chính là đọc diễn cảm. Đọc diễn cảm giúp cho học sinh có được những cảm nhận ban đầu về tác phẩm truyện. Đây có thể được coi là hoạt động đầu tiên trong quá trình cảm nhận văn học của học sinh. Con đường đi vào tác phẩm nhất thiết phải từ đọc, phải gắn liền với hoạt động đọc. Mọi thông điệp nhà văn gửi gắm trong tác phẩm đều thông qua hệ thống ký hiệu ngôn ngữ nhưng đó chỉ là những ký hiệu chết nếu không có hoạt động đọc. Khi lời đọc cất lên cũng là lúc ký hiệu ngôn ngữ đi vào trong trí óc, thúc đẩy một loạt hoạt động tư duy của học sinh.

Sau khi đọc diễn cảm, học sinh cần tóm tắt lại được cốt truyện.Tự sự là phương thức tái hiện đời sống qua các sự kiện, biến cố và hành vi của con người. Nhà văn kể lại, tả lại những gì xảy ra bên ngoài mình khiến người đọc có cảm giác hiện thực được phản ánh trong tác phẩm hoàn toàn khác quan, không phụ thuộc vào tình cảm, ý muốn của người viết. Để hiểu được nội dung phản ánh, học sinh cần tóm tắt chính xác cốt truyện. Cốt truyện là hệ thống sự kiện cụ thể được tổ chức theo yêu cầu tư tưởng, nghệ thuật nhất định của nhà văn. Khi tóm tắt cốt truyện, học sinh sẽ tìm ra được những tình tiết, sự kiến quan trọng liên quan trực tiếp đến sự phát triển câu chuyện, sự hình thành tính cách nhân vật, góp phần thể hiện chủ đề, nội dung truyện.

Cần cảm nhận và phân tích được tình huống trong tác phẩm bởi trong truyện ngắn nói riêng và văn xuôi tự sự nói chung, tình huống có vai trò đặc biệt trong việc thể hiện tính cách, số phận nhân vật, chủ đề tác phẩm. Có thể xem tình huống là loại hoàn cảnh bất bình thường, chứa đựng những mâu thuẫn, thử thách đòi hỏi con người trong đó phải tìm cách xử lí và vượt qua. Phân tích tình huống tức là phân tích sự thể hiện của tính cách, số phận các nhân vật trong một không gian, thời gian đặc biệt nhà văn tổ chức, sáng tạo nên. Khi phân tích tình huống, học sinh cũng cần chú ý tới hiệu quả nghệ thuật của nó đối với việc thể hiện chủ đề tác phẩm, tư tưởng của nhà văn.

Chỉ ra và nêu ý nghĩa của những sự kiện, chi tiết quan trọng trong truyện. Đây cũng là một thao tác không thể thiếu khi tìm hiểu bất kì một tác phẩm truyện ngắn nào. Bởi lẽ tình tiết, sự kiện chính là nhân tố cấu thành nên cốt truyện, làm nên tác phẩm tự sự. Một tác phẩm tự sự xuất sắc phải là một tác phẩm chứa đựng những tình tiết, sự kiện đặc sắc, có tính chất đột phá, tạo ra được bước ngoặt quan trọng cho câu chuyện. Trong tác phẩm thường có nhiều tình tiết, sự kiện nhưng không phải tình tiết, sự kiện nào cũng có giá trị ngang bằng nhau. Năng lực cảm thụ văn học của học sinh được thể hiện qua việc phát hiện và tìm ra ý nghĩa đặc biệt của tình tiết, sự kiện quan trọng ảnh hưởng trực tiếp đến kết cấu tác phẩm, thể hiện chủ đề, tư tưởng tác phẩm.

Tiếp theo, giáo viên cũng cần hướng dẫn học sinh tìm hiểu về đặc điểm của các nhân vật tự sự. Trong tác phẩm tự sự, nhân vật là nhân tố vô cùng quan trọng. Nhân vật thường chuyên chở chủ đề, tư tưởng tác phẩm, nói lên quan điểm, suy nghĩ của nhà văn. Muốn khám phá được giá trị tác phẩm tự sự, bắt buộc người học phải hiểu đặc điểm của các nhân vật. Một nhân vật tự sự lớn phải là nhân vật thể hiện cho một số phận, một tầng lớp xã hội, nói lên tiếng nói của không chỉ nhà văn mà là của cả thời đại nhà văn đang sống. Nhân vật trong tác phẩm truyện thường được đặt trong nhiều mối quan hệ phức tạp, chịu sự tác động của hoàn cảnh và môi trường xung quanh. Hệ thống nhân vật truyện cũng thường được miêu tả khá đầy đặn, vì thế khi tìm hiểu các em cần chỉ ra hoàn cảnh sống, đặc điểm ngoại hình, phẩm chất, nét cá tính riêng biệt của nhân vật….

Sau đó, học sinh cũng cần làm rõ được vai trò của hình tượng người trần thuật bởi đây chính là hóa thân của tác giả, có nhiệm vụ dẫn dắt, bàn bạc, làm sáng tỏ mối quan hệ giữa nhân vật và hoàn cảnh xung quanh. Học sinh cần chỉ ra những đoạn văn bản có sự xuất hiện của người trần thuật, tìm ra vai trò của người trần thuật trong đoạn truyện đó và trong cả tác phẩm là gì…. Đặc biệt, cần phân tích được điểm nhìn trần thuật, giọng điệu trần thuật bởi nó chính là sự cụ thể hóa hình tượng tác giả trong tác phẩm

Hệ thống ngôn ngữ trần thuật cũng là một điểm cần được chú ý khai thác. Bởi lẽ, nội dung luôn đi liền với hình thức, một tác phẩm dù là tự sự hay trữ tình cũng luôn cần một lớp vỏ ngôn từ phù hợp.  Cách sử dụng từ ngữ trần thuật có gì đặc sắc, biện pháp tu từ gì… Đó sẽ là những gợi ý để học sinh đến với vẻ đẹp ngôn ngữ của tác phẩm truyện

Cuối cùng, cũng giống như tác phẩm thơ, học sinh cần khai phá được lớp ý nghĩa về giá trị tư tưởng của tác phẩm truyện. Tác phẩm ấy phản ánh hiện thực như thế nào, thể hiện quan điểm của nhà văn về hiện thực ra sao, có tác dụng định hướng người đọc về điều gì…. Đó sẽ là những điều nhà văn muốn gửi gắm đến tất cả bạn đọc và nhiệm vụ của người giáo viên là phải giúp học sinh khám phá được chân trời tư tưởng ấy.

Trên đây là một số những gợi ý của chúng tôi trong việc rèn kĩ năng đọc hiểu cho học sinh ở hai thể loại khá phổ biến và tiêu biểu của văn học: thơ và truyện ngắn. Khi các em dưới sự hướng dẫn của thầy cô nắm được các thao tác cơ bản của kĩ năng đọc hiểu, chúng tôi tin rằng dù là tác phẩm ngoài chương trình học thì các em vẫn sẽ dễ dàng cảm nhận được cái hay, cái đẹp của tác phẩm ấy.

III. Gợi ý hướng dẫn học sinh đọc hiểu tác phẩm cụ thể ngoài chương trình

Trong khuôn khổ của chuyên đề, chúng tôi chỉ đưa ra một số những gợi ý cho học sinh khi tìm hiểu tác phẩm Tống biệt hành của Thâm Tâm. Các em có thể dựa trên những gợi ý này để khám phá toàn vẹn và sâu sắc những giá trị nội dung, nghệt thuật của tác phẩm

  1. Gợi ý phần tìm hiểu chung

– Tác giả: Học sinh cần chỉ ra một số thông tin sau về tiểu sử Thâm Tâm, đặc trưng thơ Thâm Tâm

– Văn bản:

+ hoàn cảnh sáng tác:

+ chủ đề:

+ thể loại hành

1.2. Gợi ý phần đọc hiểu chi tiết

Giáo viên hướng dẫn học sinh tìm hiểu được những nội dung sau:

– Khổ 1: yêu cầu học sinh xác định và nêu ý nghĩa của không gian, thời gian, các nhân vật và cảm xúc chủ đạo của cuộc chia ly

Không gian: dòng sông – đậm màu sắc cổ thi, thời gian: buổi chiều thường mang dấu ấn buồn bã. Nhưng điểm đặc biệt: Thâm Tâm phủ nhận yếu tố không gian và thời gian -> cái tình buổi chia ta bắt nguồn từ cảm xúc trong lòng người chứ không phải được gợi nên từ ngoại cảnh -> nỗi nhớ thương bịn rịn của người đi kẻ ở

Sự xuất hiện của hai câu hỏi tu từ -> sự lưu luyến thương nhớ da diết của buổi chia tay

– 3 khổ tiếp: giáo viên hướng dẫn học sinh tìm hiểu về tâm trạng của người thân ở lại trong buổi tiễn đưa người đi

Khổ 2: tái hiện lại bức chân dung người ra đi có chí lớn và quyết tâm thực hiện chí lớn (chú ý cách sử dụng từ li khách, phân tích quyết tâm ra đi qua lời khẳng định; chí lớn chưa về ….đừng mong)

Khổ 3,4: Miêu tả sự níu giữ từ người chị, người em (chú ý cách so sánh chị với sen cuối hạ, dùng từ dòng lệ sót, số đếm một chị, hai chị, cách miêu tả ánh mắt ngây thơ của đứa em, hình ảnh chiếc khăn tay….)

=> đoạn thơ thể hiện được vẻ đẹp của người ra đi: dù mang nặng tấm lòng với gia đình nhưng vẫn quyết tâm ra đi vì chí lớn; thể hiện được cảnh ngộ éo le và những tình cảm chân thành của những con người rất đỗi bình dị: người mẹ, người chị, người em

– khổ cuối: khẳng định lại quyết tâm của người đi

( chú ý câu người đi!ừ nhỉ, người đi thực? có sự kết hợp của câu cảm thán và câu hỏi tu từ, điệp ngữ thà coi,-> tạo giọng điệu bi phẫn, cách ngắt nhịp trong 3 câu cuối tạo cách hiểu khác nhau => vẫn thể hiện được quyết tâm của người đi)

=> là bài thơ gieo vào lòng người đọc niềm cảm phục trước cái chí, niềm xúc động trước cái tình của người ra đi. Bài thơ cũng gây ấn tượng về tình cảm chân thành của người ở lại dành cho người đi. Đó chính là sự tỏa sáng của tài năng Thâm Tâm

PHẦN KẾT LUẬN

Văn chương luôn là thế giới mang đến nhiều xúc cảm cho con người. Vì vậy, trong công tác dạy và học Văn ở nhà trường phổ thông, nếu chúng ta chỉ gói gọn chương trình trong những tác phẩm được in sẵn trong sách giáo khoa thì sẽ là một thiếu sót vô cùng lớn. Với học sinh, đặc biệt học sinh giỏi, được tìm hiểu, khám phá những tác phẩm mới, đi vào thế giới muôn màu muôn vẻ của văn chương luôn là một điều vô cùng thú vị. Nhiệm vụ của người giáo viên không chỉ trong công tác bồi dưỡng học sinh giỏi mà cả trong giờ dạy Văn bình thường chính là đem đến những thế giới mới cho các em. Bên cạnh những tác phẩm vốn có trong sách giáo khoa, hãy đưa đến cho các em những tác phẩm đặc sắc khác, của nhiều tác giả khác ở nhiều giai đoạn văn học khác nhau để khơi dậy tình yêu văn chương nơi các em.

Tác phẩm dù là trong nhà trường hay ngoài sách giáo khoa khi đến với học sinh đều cần có sự hướng dẫn, định hướng của người thầy. Đưa một tác phẩm bất kì cho học sinh mà không rèn kĩ năng đọc hiểu chẳng khác nào vứt các em giữa biển cả mênh mông của ngôn từ. Chỉ khi các em nắm chắc các thao tác của kĩ năng đọc hiểu văn bản, các em mới tìm được con đường ngắn nhất, ít tốn sức nhất để vào bờ. Người thầy cần ý thức được tầm quan trọng của kĩ năng đọc hiểu văn bản, hướng dẫn các thao tác cho học sinh, có như vậy các thầy cô mới hoàn thành vai trò hướng đạo của mình.

Trên đây là một vài đóng góp của chúng tôi để tìm ra hướng đi đúng đắn cho việc rèn kĩ năng đọc hiểu tác phẩm văn học ngoài chương trình vào giảng dạy Ngữ văn nói chung và công tác bồi dưỡng học sinh giỏi nói riêng. Chúng tôi rất mong nhận được sự chia sẻ của tất cả các thầy cô về vấn đề này để Văn học đã và sẽ mãi là niềm hứng thú, say mê không chỉ với các em chuyên văn mà còn với tất cả học sinh.

 

TÀI LIỆU THAM KHẢO

  1. Hà Minh Đức (chủ biên), Lí luận văn học, NXB Giáo dục, 1997
  2. Lê Quang Hưng (chủ biên), Hướng dẫn ôn luyện thi THPT quốc gia, NXB Đại học Sư phạm, 2015
  3. Nguyễn Thị Thanh Hương, Phương pháp tiếp cận tác phẩm văn chương ở trường PTTH, NXB Giáo Dục, 1998.

5.Phan Trọng Luận, Văn chương bạn đọc sáng tạo, Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội, 2003.

  1. Phan Trọng Luận, Phương pháp dạy học văn, Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội, 2008.

7.Phan Trọng Luận, Đổi mới giờ học tác phẩm văn chương ở trường THPT, Nhà xuất bản Giáo Dục, 1999.

  1. Phương Lựu (chủ biên), Lí luận văn học, NXB Giáo dục, 2006

 

Trả lời

Email của bạn sẽ không được hiển thị công khai. Các trường bắt buộc được đánh dấu *